Vì sao Tây Ban Nha nổi sóng khi Yamal thuê người lùn?

Không phải sự xa hoa và nổi loạn dựa trên chủ đề “mafia” hoặc phong cách “gangster rap”, bữa tiệc sinh nhật tuổi 18 của ngôi sao trẻ Barca hôm thứ Bảy tuần trước chỉ thực sự gây ồn ào vì sự xuất hiện của những nghệ sĩ người lùn.

Đến mức, một tổ chức có tên gọi Hội Người mắc chứng lùn và các Dị tật khác về xương của Tây Ban Nha (ADEE) đã khiếu nại vì cho rằng hành động của Yamal vi phạm “phẩm giá của những người khuyết tật”. Bộ Quyền Xã hội Tây Ban Nha cũng can thiệp, ra thông báo yêu cầu mở cuộc điều tra để xác minh liệu có hành vi phạm pháp luật nào xảy ra hay không.

Ở chiều ngược lại, bên liên quan là một trong số các nghệ sĩ này đã lên tiếng trên đài phát thanh RAC1, khẳng định anh và các đồng nghiệp tham gia biểu diễn dựa trên hợp đồng cung cấp dịch vụ giải trí hợp pháp, được tôn trọng và đối đãi tốt, không chịu sự tự ti hay hạ nhục nào. Người này bảo vệ nhu cầu tự nguyện hành nghề và tuyên bố chính những hành động như của ADEE mới thực sự đang coi thường công việc của anh.

Gạt qua khả năng tồn tại những chiến dịch truyền thông công kích cá nhân nhắm vào Yamal, phản ứng ADEE và của người nghệ sĩ kia đều đại diện cho hai luồng ý kiến trái chiều về vụ việc. Những người lên án Yamal cũng là những người tin rằng sự xuất hiện của những nghệ sĩ người lùn có thể mang dấu hiệu của hành vi lợi dụng khuyết tật cơ thể con người để mua vui. Còn những người bảo vệ Yamal cũng là những người tìm cách bảo vệ quyền tự do lựa chọn cá nhân, quyền mưu sinh chính đáng của những người khuyết tật.

Quan điểm của các tổ chức đại diện tại Tây Ban Nha như ADEE – được thành lập năm 2021 và hiện quy tụ hơn 4500 thành viên là người mắc chứng lùn hoặc các dị tật khác về xương – cho rằng việc sử dụng những người này vào mục đích mua vui, giải trí trong các bữa tiệc, show truyền thống hoặc các hoạt động giải trí hiện đại được nhìn nhận là hành động kỳ thị và phân biệt đối xử. ADEE nhiều lần nhấn mạnh những hành vi này “duy trì định kiến xã hội tiêu cực, nuôi dưỡng sự kỳ thị, ảnh hưởng tiêu cực tới hình ảnh và quyền lợi của người mắc chứng lùn”.

Ngoài ra, luật pháp Tây Ban Nha hiện hành – thông qua Luật Quyền người khuyết tật sửa đổi 2023 – cũng nghiêm cấm các hoạt động giải trí hoặc biểu diễn lợi dụng hoàn cảnh khuyết tật của bất kỳ ai để gây cười, nhạo báng, hoặc mục đích gây chú ý khác một cách thiếu tôn trọng, đi ngược lại phẩm giá con người. Điều này không chỉ là vấn đề đạo đức, mà còn là vi phạm luật pháp nếu hành vi đó nhằm tạo sự mỉa mai, chế giễu hay hạ thấp người khuyết tật.

Lật lại quá khứ, trong các triều đình Habsburg Tây Ban Nha thế kỷ 16–17, người lùn được ghi nhận là “gente de placer”, tức là “người của thú vui giải trí”, cùng nhóm với các nhân vật như hề, người khuyết tật thể chất hoặc trí tuệ, và những người có hình thể khác biệt. Họ đảm nhận nhiều vai trò như mua vui, diễn trò, làm bạn đồng hành với những nhân vật hoàng gia – đặc biệt là trẻ em như trường hợp của Vương nữ Infanta Margarita Teresa – hoặc giữ vai trò hầu cận. Các văn bản lưu trữ của hoàng gia Tây Ban Nha ghi nhận, số lượng người lùn phục vụ trong hoàng cung lên tới trên 70 người vào thời cực thịnh.

Diego Velazquez – họa sĩ cung đình Tây Ban Nha trứ danh – từng vẽ nhiều bức chân dung người lùn, tiêu biểu là tác phẩm Las Meninas (1656). Hai người lùn nổi bật trong tranh là Mari Barbola và Nicolas Pertusato – đều gắn với Infanta Margarita Teresa, phản ánh vai trò vừa giải trí vừa đồng hành của họ đối với trẻ em hoàng tộc.

Còn ở hiện thực, xã hội Tây Ban Nha đã trải qua một quá trình thay đổi nhận thức, coi đó là “tàn tích tiêu cực” của tư duy và văn hóa cũ, cần loại bỏ để tiến tới xã hội công bằng, nhân văn. Họ tin rằng kỳ thị, phân biệt không hoàn toàn nằm ở cảm giác chủ quan. Nó còn gồm sự duy trì, tái sản xuất các định kiến xã hội, ngăn cản cơ hội lựa chọn trung thực, tước đoạt các vai trò đa dạng khỏi người lùn hoặc người khuyết tật. Vì lẽ đó, việc “người trong cuộc cảm thấy ổn” cần được tôn trọng, nhưng không thể là lý do hợp lý hóa việc xã hội tiếp tục sử dụng sự khác biệt hình thể như công cụ giải trí.

Song, bản thân định nghĩa “cơ hội lựa chọn trung thực” hoặc “kiếm sống theo cách mình muốn” của cá nhân mỗi người lùn cũng là một vấn đề nan giải, khó xác định. Điều này có thể được liên hệ với một sự kiện cách đây 30 năm tại Pháp.

Ba thập kỷ trước, Manuel Wackenheim, hay còn được biết đến với biệt danh “Mister Skyman – Người lùn bay”, từng tham gia các chương trình biểu diễn tại các cơ sở giải trí về đêm, nơi ông được ném đi xa nhất có thể trong trang phục của một cầu thủ bóng bầu dục Mỹ. Hình ảnh này từng xuất hiện trong bộ phim nổi tiếng Sói già Phố Wall của đạo diễn Martin Scorsese.

Khi đó, hoạt động này đã làm dấy lên một cuộc tranh luận nảy lửa giữa những người cho rằng đây là một trò giải trí vô hại, lựa chọn cá nhân và giúp Wackenheim có nguồn thu nhập gấp nhiều lần trợ cấp xã hội và những người khác coi nó là hành vi xúc phạm, làm mất phẩm giá người lùn và cổ súy định kiến kỳ thị.

Trên một show truyền hình của người dẫn chương trình nổi tiếng ở Pháp là Patrick Sabatier, Wackenheim từng tranh cãi với nữ diễn viên Mimie Mathy. Ông khẳng định có quyền kiếm sống theo cách mình muốn, trong khi Mathy phản bác: “Tôi nhìn thẳng vào chính mình… Tôi sẽ không để người ta ném mình như một gói bột giặt”.

Bà Michele Barzach, một Bộ trưởng dưới thời Thủ tướng Jacques Chirac, đã yêu cầu cấm chương trình này, và nhiều chính trị gia khác cũng đồng tình. Truyền thông Pháp bấy giờ liên tục đưa tin về vụ việc. Một câu hỏi được đặt ra trên sóng radio và sau đó được trích dẫn lại trong một podcast của Le Point: “Liệu một người từng sống với khoản trợ cấp khuyết tật 2900 franc mỗi tháng có thực sự có ‘lựa chọn’ để từ chối hợp đồng trị giá 20.000 franc?”

Bộ Nội vụ Pháp khi đó tuyên bố: “Loại hình biểu diễn này bị coi là một sự xúc phạm hoàn toàn không thể chấp nhận được đối với phẩm giá con người”. Tháng 11/1991, Bộ Nội vụ Pháp ban hành công điện yêu cầu các địa phương cấm tổ chức các tiết mục “ném người lùn”, viện dẫn Điều 3 Công ước Nhân quyền châu Âu về bảo vệ phẩm giá con người.

Tuy nhiên, Wackenheim vẫn kiên quyết bảo vệ công việc của ông, lập luận rằng ngành giải trí là một trong số ít cơ hội nghề nghiệp cho những người lùn: “Tôi không thể tưởng tượng mình làm việc trong nhà máy”, ông từng nói.

Vụ việc trở thành một bước ngoặt pháp lý khi ông kiện lên Tòa hành chính Versailles sau khi sự kiện của ông ở Morsang-sur-Orge bị cấm bởi thị trưởng nơi đây, lập luận rằng quyền tự do làm việc và tự chủ cá nhân bị xâm phạm. Tháng 2/1992, tòa Versailles xử có lợi cho ông, hủy bỏ lệnh cấm biểu diễn được ban hành trước đó.

Vụ án sau đó được đưa lên Hội đồng Nhà nước. Năm 1995, Hội đồng Nhà nước ra phán quyết xác lập phẩm giá con người là một phần của “trật tự công cộng”. Qua đó, ngay cả khi không ai bị hại trực tiếp và cá nhân đồng ý tham gia, hoạt động bị coi là xúc phạm hoặc làm mất phẩm giá cũng có thể bị chính quyền cấm tại cả địa điểm tư nhân lẫn công cộng.

Sau khi thất bại tại hệ thống tòa án Pháp, Wackenheim đệ đơn lên Ủy ban Nhân quyền Liên Hợp Quốc, nhưng không thành công. Hội đồng này khẳng định lệnh cấm của Pháp không vi phạm các công ước nhân quyền quốc tế và đủ cơ sở pháp lý để được duy trì. Cho tới nay, Pháp không cấm người lùn làm việc trong lĩnh vực điện ảnh, sân khấu hay nghệ thuật. Tuy nhiên, bất kỳ hình thức “giải trí” nào bị xác định là hạ nhục, xúc phạm hoặc tước đoạt phẩm giá, dù có sự đồng thuận của cá nhân, đều có thể bị cấm – tương tự Tây Ban Nha.

Vậy nên, xét trong xã hội Tây Ban Nha nói riêng và phương Tây nói chung, vụ việc của Yamal chỉ là một ví dụ về sự đối chọi giữa quyền cá nhân của những nghệ sĩ người lùn và tác động xã hội rộng lớn có thể nảy sinh mà những người duy trì trật tự mong muốn kiểm soát. Còn ngôi sao 18 tuổi, bất kể anh có coi trọng những người nghệ sĩ đó hay không, đã đóng vai trò kích hoạt cho sự đối chọi ấy. Và vì sức hút truyền thông lớn của anh, vụ việc trở thành tiêu điểm.

Hoàng Thông

Tại sao Mỹ dùng từ ‘soccer’ thay vì ‘football’